Sztuka mandali - sztuka życia
Katarzyna Plucińska
Twórczość artystyczna zawsze nieodłącznie związana była z dziejami człowieka. Człowiek prehistoryczny rzeźbiąc w kamieniu i kości zwierzęcej, malując na ścianach jaskiń, nie czynił tego dla żadnej bezpośredniej korzyści – nie stawał się przez to bardziej syty ani nie było mu cieplej. Można się w tym doszukiwać praktyk magicznych, które miały mu zapewnić bezpieczeństwo i powodzenie w łowach. W każdym razie już pierwsze znane nam dzieła sztuki mówią, że człowiekowi z jaskiń przestało wystarczać proste zaspokojenie fizycznych potrzeb, ale że pragnął czegoś więcej. Nie tylko pracował by zaspokoić te potrzeby, ale tworzył by zaspokoić potrzeby innego rodzaju . Od czasów prehistorycznych po dziś dzień poprzez sztukę rysunku wyrażał swoje uczucia i uwieczniał ważne wydarzenia, komunikował się z innymi ludźmi za pomocą symboli.
ARTOTERAPIA
W ostatnich latach coraz powszechniejsze staje się wykorzystanie twórczości, żeby pomóc ludziom w odnalezieniu siebie, swojej drogi życiowej a także pomóc w indywidualnym rozwoju. Artoterapia czyli terapia poprzez twórczość może to w znaczącym stopniu ułatwić. Już od dawna psychologowie usiłowali zgłębić istotę przeżycia estetycznego, wytłumaczyć proces związany z tworzeniem. Ekspresja w sztuce stymuluje fantazję i spontaniczność. To daje możliwość pełniejszego wglądu w swoje wnętrze.
Podczas gdy psychoanalitycy używali słowa do opisu symbolicznych wyobrażeń, marzeń i snów, artoterapia umożliwia bezpośrednie przełożenie tego materiału w obraz, rysunek, rzeźbę. Ludziom często łatwiej przychodzi narysować coś niż ująć w słowa. C.G. Jung nie tylko ośmielał pacjentów do rysowania swoich snów i marzeń ale także do rzeźbienia i malowania mandali jako sposobu obserwowania zmian w psychice podczas pracy nad sobą – widział w tych dziełach „drzwi do nieświadomości”. Innym przykładem wykorzystania wizualnej wyobraźni w poradnictwie są testy skojarzeń w których klient rysuje bądź reaguje na dany mu obraz (test Roschacha). Testy oparte na skojarzeniach na temat obrazów są tak samo ważne w analizie przypadku jak werbalne komentarze klienta. Dobrze przeszkolony artoterapeuta jest w stanie z prac pacjentów zrozumieć co się dzieje na ich poziomie nieświadomym tak jak terapeuci innych szkół mogą to uczynić wykorzystując słowa. Jeżeli weźmiemy pod uwagę uniwersalny proces komunikacji we wszystkich aspektach ludzkich rytuałów, marzeń, snów oraz ekspresji artystycznej to człowiek ciągle wypowiada się poprzez niewerbalne symbole, które wydają się bardziej uniwersalne niż komunikacja poprzez słowa .
MANDALA
Jednym z najczęściej powtarzających się i chyba jednym z ważniejszych symboli jest mandala. Jak pisał C. G. Jung słowo „mandala” pochodzi z sanskrytu i oznacza po prostu „koło”. W praktyce religijnej i psychologii określa się nim obrazy na planie koła, które mogą być namalowane, narysowane, wyrzeźbione lub tańczone (moim zdaniem mogą być także śpiewane). Tego rodzaju struktury można znaleźć na przykład w buddyźmie tybetańskim, a okrągłe wzory w figurach tanecznych występują w klasztorach Derwiszy. Mandalą może być każdy okrągły rysunek. Jego barwy i symbole odzwierciedlają psychiczny stan autora. Tworzenie mandali, któremu towarzyszy wyciszenie jest rodzajem medytacji, wyprawą w głąb własnej psychiki.
TERAPEUTYCZNA WARTOŚĆ MANDALI
„Nigdy dotąd ludzkość nie odczuwała takiego zapotrzebowania na uzdrawiające moce mandali jak obecnie. Nasz spękany, rozpadający się świat woła o tę spajającą siłę, która stanowi o potędze mandali” .
Symbol koła i spirali jest od najdawniejszych czasów ważnym elementem kultury i sztuki człowieka. Motyw ten pojawia się już w prehistorycznych rysunkach naskalnych w Afryce, Europie i Ameryce Północnej. „Zamknięte, zaokrąglone ze wszystkich stron koło jest widzialnym wyrazem tęsknoty człowieka do ujarzmienia chaosu oraz uświęcenia czasu i przestrzeni aby samemu stać się świętym, doskonałym i tym sposobem osiągnąć zgodność z boskim porządkiem, z rządzącą wszechświatem harmonią” . Do obrazu koła należy środek, który wydłużając się w oś świata łączy ze sobą wszystkie sfery bytu.
Obraz koła jest wyobrażeniem Ziemi, która porusza się dookoła słońca po kolistej orbicie. Może też być symbolem samego słońca a także księżyca. „Przemienność dnia i nocy, nieustannie zmieniający się księżyc oraz rytmy pór roku stały się fundamentami światopoglądu opartego na idei koła” . Ten punkt widzenia, nadal istotny dla ludów żyjących w bliskim kontakcie z przyrodą, został doskonale ujęty przez mędrca Indian Dakota, Czarnego Łosia (Black Elk):
„Wszystko co czyni Moc Świata dokonuje się w okręgu. Nieba jest okrągłe, a słyszałem też, że ziemia jest okrągła jak piłka i podobnie wszystkie gwiazdy. Wiatr w swych największych porywach wiruje. Ptaki wiją okrągłe gniazda, ponieważ ich religia jest taka jak nasza. Słońce wynurza się i zapada na okrągło. Tak samo księżyc, i oba są okrągłe. Nawet pory roku zataczają w swych zmianach wielkie koło i zawsze wracają tam, gdzie już kiedyś były. Życie człowieka jest kołem od dzieciństwa do dzieciństwa i tak samo jest ze wszystkim, w czym porusza się moc” .
Użyte kolory i formy są odbiciem procesu życia. Można obserwować ich ewolucję w miarę postępów w pracy nad sobą. Zrozumienie symboliki mandal pozwala na uzyskanie lepszego wglądu w siebie. Wybór kolorów niezależnie od tego jak starannie dobiera się barwy, pozostaje w znacznym stopniu zdeterminowany przez podświadomość. Kolor i forma dają nam szansę pracować z naszymi emocjami i poszerzać pole świadomości. Każdy z nas ma własny słownik form i kolorów, własne skojarzenia, które mogą być pomocne w pracy nad sobą. Choć w mandalach każdy kolor ma przypisane pewne znaczenie, każdy z nas może mieć własny sposób jego interpretowania.
KOLORY MANDALI
Susanne F. Fincher przedstawia następującą interpretację kolorów i symboli używanych w kreacji mandali:
Białemu przypisywano czystość, niewinność, niematerialność, ponadczasowość, duchowość. Kojarzony jest ze światłem, co stanowiło element opowieści o stworzeniu świata, występujący w wielu kulturach, nie tylko chrześcijańskiej. Występuje też zamiennie z kolorem srebrnym. Może występować w mandali jako kolor papieru pozostawiony, nie zamalowany lub biała kredka lub farba nałożona na inne kolory. Przyjmuje się, że biel w mandalach może oznaczać wzmożoną duchowość, otwarcie się na te obszary psychiki, które mogą stanowić źródło natchnienia, uzdrowienia bądź oświecenia. Może oznaczać też utratę energii lub odrzucenie życia cielesnego z jego popędami i słabościami.
Czerwień jest uznawana za kolor życia. W mandali jest interpretowana jako pobudzenie potencjałów uzdrawiających i życiodajnych w psychice rysującego. Jest kolorem powszechnie kojarzonym z krwią, ogniem, aktywnością. W sensie negatywnym kojarzona jest ze złością, agresją i cierpieniem; w pozytywnym z niezbędną energią życiową oraz transformacją ku większej wewnętrznej mądrości. Tworząc mandalę, często sięgają po czerwień kobiety w czasie miesiączki.
Niebieski sugeruje ciszę, spokój, harmonię, pobudzenie ku rozumieniu. Symbolizuje wodę i nieświadomość. Związany jest z myśleniem i trwałymi wartościami, często łączony jest także z macierzyństwem i archetypem matki. Ciemniejsze odcienie tego koloru np. indygo kojarzone są z przebudzeniem intuicji i osiągnięciem mądrości a także, w sensie negatywnym, odwołują się do trudnych doświadczeń konfliktu z matką, uczuć załamania, straty lub zagubienia. Pojawienie się tego koloru w mandali może zapowiadać psychiczne odrodzenie.
Żółty ogólnie postrzegany jest jako kolor słońca, kojarzony z jego ciepłem i życiodajną siłą a także dostatkiem zarówno rozumianym jako dobra materialne jak i duchowe. Wymiennie stosowany jest z kolorem złotym. Przyćmiony żółty może symbolizować negatywne przywiązanie do ojca, co może się przejawiać trudnościami w stosunkach z przełożonymi i władzami. Gdy kolor żółty pojawia się w mandalach świadczy o sile i energii, wyraźnym postrzeganiu rzeczy i wytyczaniu sobie realistycznych celów. Może oznaczać potrzebę nauczenia się czegoś nowego, może też świadczyć o pewnym braku równowagi.
Zieleń jako kolor przyrody, liści, trawy, wody, symbol Matki – Natury kojarzony jest z wrażliwością zmysłową. Występujący w mandalach może świadczyć o umiejętności zajęcia się sobą a także udzielania wsparcia innym. Często występuje w pracach ludzi związanych z niesieniem pomocy innym np. poprzez pracę. Duża ilość zieleni w mandalach może świadczyć o tendencjach do nadopiekuńczości, zaborczości i przesadnej dbałości o innych. Ciemna zieleń może wskazywać na groźne cechy opiekuna i łączy się ze wspomnieniami „ciemnego lasu, w którym mieszka czarownica”.
Pomarańczowy kojarzony jest z siłą, asertywnością, dumą i ambicją. W mandalach może sugerować zdecydowane starania, silne poczucie tożsamości. Negatywnie może oznaczać brak samodyscypliny, wrogie nastawienie do autorytetów, stosowanie siły.
Fioletowy lub purpurowy jako mieszanka czerwonego i niebieskiego łączy w sobie energię ze spokojem choć postrzegany jest także jako odrębny kolor. Purpura od dawnych czasów była kolorem królów i biskupów. W mandali kolor ten może oznaczać proces osobistego wzrostu, poszukiwanie źródeł inspiracji, rozwój duchowy bądź potrzebę emocjonalnego wsparcia. Może oznaczać też zaabsorbowanie sobą, dla niektórych symbolizuje uczucia prześladowania i paranoi.
Lawendowy - w wymiarze duchowym oznaczać może mistycyzm i pozytywny rozwój duchowy, przebudzenie wiodące do oświecenia. Duża ilość w mandalach wskazuje na skłonności do fantazjowania i ucieczkę od rzeczywistości. Badacze zauważali też tę barwę w mandalach ludzi cierpiących na choroby układu oddechowego.
Różowy – połączenie białego i czerwonego tradycyjnie oznaczał zmysłowość, emocje i młodość. Różowy wybierać mogą osoby, które odczuwają fizyczne objawy choroby lub stresu, często sięgają też po ten kolor kobiety w czasie miesiączki. Oznaczać też może nadmierne zaabsorbowanie ciałem. Pozytywnie oznacza cieszenie się zmysłowymi przyjemnościami ciała i akceptację, zachęca do poszukania w sobie tego, co nowe i wymagające opieki.
Brzoskwiniowy - łączony jest z żeńską energią, pozytywnie oznacza dojrzałość seksualną lub wyzwolenie potencjału rozrodczego. Negatywnie może się wiązać z przesadnie romantycznym pojmowaniem seksu i jego miejsca w życiu.
Karmazynowy - wyraża żywotność, podniecenie i ruchliwość. Może być postrzegany jako połączenie energii czerwonego z niewielką ilością refleksyjnego błękitu. Łączony jest z żeńską formą energii. W mandalach może ukazywać gotowość do otwartego wyrażania własnych przekonań lub podjęcie studiów. Negatywnymi możliwościami mogą być niecierpliwość, egotyzm lub nadmierna emocjonalność.
Brązowy - jest kolorem kojarzonym z jesienią. Dlatego często występuje w mandalach tworzonych pod koniec ważnego etapu w życiu lub procesu leczenia. Do jego pozytywnych znaczeń zaliczyć można urodzajność, płodność, szansę na zapoczątkowanie nowego okresu w życiu. Negatywnymi możliwościami są zbyt niska ocena samego siebie lub zablokowana energia. Może też oznaczać brak poczucia bezpieczeństwa.
Turkusowy - w mandalach pojawia się często, gdy do dalszego życia potrzebny jest proces gojenia ran, dystansowanie się do zbyt bolesnych przeżyć. Może o oznaczać opieranie się zbyt głębokim emocjom, ale także nieuświadomiona dla nas zdolność psychiki do leczenia się.
Szary - jako kolor utożsamiany z brakiem emocji, łączony bywa z depresją. Występuje często w mandalach tworzonych przez narkomanów uzależnionych od heroiny. Może świadczyć o odcinaniu się od uczuć, nieuzasadnionym poczuciu winy za bycie sobą.
Czarny - jest symbolem ciemności, tajemnicy często też śmierci i zła. Uważana też bywa za symbol nieświadomości lub wyrzeczenia i pokuty. W mandalach oznaczać może depresję, stratę lub żałobę. Świadome ego może czuć się zagrożone wydobyciem się na wierzch jakiejś nieprzyjemnej cechy charakteru. Może też oznaczać proces integracji mrocznych aspektów naszej osoby oraz początek nowych procesów.
Istotne dla interpretacji mandali wydają się też połączenia kolorów na jednym rysunku. Tak np. występowanie razem czerwonego i niebieskiego lub czerwonego i zielonego może oznaczać konflikt. Żółty z czarnym bądź indygo często występują przy rozchwianiu emocjonalnym. Czarny i czerwony świadczą o doświadczaniu depresji i złości w tym samym czasie i mogą uzewnętrzniać się w impulsywnym zachowaniu. Czarny w połączeniu z różowym mogą świadczyć o negatywnych myślach na swój temat i informować o konieczności podjęcia działań do poprawy samopoczucia i zdrowia. Czarny i biały (bez użycia innych kolorów) mówią o doświadczaniu napięć przeciwności, często też o intelektualnym postrzeganiu świata. Oznaczać to też może symboliczne oddzielenie światła od ciemności i gotowość na przyjęcie nowych idei.
Jako podsumowanie należy dodać, że nie są to jedyne możliwości interpretacji. Każdy z nas ma swój indywidualny sposób postrzegania kolorów i może uczynić z tworzenia mandali narzędzie do własnych badań. Możliwe jest także rozpatrywanie kolorów występujących w mandali w odniesieniu do pór roku. Każda z nich ma swoje barwy , które odróżniają ją od pozostałych.
Wiosenne zielenie, żółcie i róże mogą sugerować coś nowego, wnoszącego nową siłę.
Kolory letnie: zielony, żółty, pomarańczowy, czerwony, brzoskwiniowy i błękitny mogą oznaczać obfitość, spełnienie bądź dojrzałość.
Jesienne brązy, pomarańcze, odcienie złotego mogą oznaczać zbieranie nagród po okresie wytężonej pracy i przypomnienie o tym, by nie zaniedbywać smutku, którego wystąpienie jest naturalnym elementem przemijania bądź końca pewnego etapu w życiu.
Do kolorów zimy zaliczamy czarny, biały i szarości. Świadczą o tym, że po okresie rozwoju nadszedł właśnie czas odpoczynku.
SYMBOLE W MANDALI
Chciałabym teraz przedstawić interpretacje najczęściej występujących symboli w mandalach. Muszę zauważyć, że interpretacje uczestników zajęć często różnią się od tej, którą podają opracowania. W mojej pracy skupiam się na symbolach najczęściej występujących w pracach uczestników zajęć.
Oko – może być symbolem ego a wiele oczu na jednym rysunku może sygnalizować większa zdolność odbierania informacji nadzwyczajnym kanałami. Symbol ten kojarzony jest również z tożsamością kobiecą.
Koło – mniejsze koła w mandali mogą być symbolem ochrony lub wyzwolenia jakiegoś aspektu swojej osobowości. Mandala z pustym wnętrzem może oznaczać gotowość na zmiany, otwarcie lub skłonność do doświadczeń, które rzucają wyzwanie zasadom logicznego myślenia.
Serce - uniwersalny symbol miłości. Oznacza miłość między ludźmi a także miłość jako źródło oświecenia i szczęścia w wymiarze czysto duchowym. W mandali może oznaczać pobudzenie emocji, stan zakochania a także troskę o związki osobiste. Przypominają o potrzebie skupienia się na tym, co najistotniejsze. Serca zranione lub przeszyte strzałą zwracają uwagę na rany i cierpienia, mogą sugerować także zdrowotne kłopoty z sercem.
Spirala – symbolizuje ruch ku centrum i od centrum. Ukazuje wieczny ruch elementów wszechświata. Oprócz koła jest jednym z najstarszych symboli znanych ludzkości. Jest wyrazem „rewitalizacji życia poprzez kontakt z boskimi, twórczymi, uzdrawiającymi energiami najgłębszych pokładów psychiki” . Spirale zgodnie z ruchem wskazówek zegara wskazywać mogą na dążenie ku świadomości. Spirale poruszające się w ruchu przeciwnym mogą świadczyć o dążeniu do nieświadomości. Gdy symbol ten występuje w mandalach świadczyć może o chęci poznania swego miejsca we wszechświecie.
Pająk i pajęczyna – archetypowy symbol tkania, może oznaczać sięganie do wspomnień z najwcześniejszego dzieciństwa a także przygotowanie gruntu do nowego cyklu rozwoju. „Pająki w swym nieustającym tkaniu i zabijaniu – budowaniu i niszczeniu – symbolizują nieustanną przemienność sił, od której zależy stabilność wszechświata” .
Trójkąt – oznaczać może treści napływające z nieświadomości. W ich rozszyfrowaniu pomocne bywa zwrócenie uwagi na kolory. Skierowany wierzchołkiem ku górze kojarzony jest z pierwiastkiem męskim. W mandali może zapowiadać pojawienie się czegoś nowego, odrodzenie, kreatywność. W centrum rysunku oznacza aspiracje, zaś zbliżony wierzchołkiem do górnej krawędzi asertywność. Trójkąt skierowany wierzchołkiem do dołu – łączony z pierwiastkiem żeńskim, wskazuje na idee uwalniane ze świadomości lub okres zmian po zakończeniu jakiegoś etapu. Dwa nałożone trójkąty (sześcioramienna gwiazda) sugerować mogą udane zespolenie przeciwnych sił w celu wytworzenia nowej jakości. Oznacza równowagę energii. Trójkąty działają też jako wskaźniki kierunku. Zwracają naszą uwagę na inne symbole, na które wskazują wierzchołkami. Jeden lub kilka trójkątów skierowanych w mandali wierzchołkami ku centrum może wskazywać na agresję skierowana przeciw sobie. Gdy skierowane są wierzchołkami na zewnątrz może to oznaczać potrzebę ochrony samego siebie lub obecność agresywnej energii.
Tęcza – może oznaczać radość z przejścia przez okres trudny okres. Może sugerować szczególne znaczenie liczby 7, gdyż składa się na nią 7 kolorów. Może oznaczać wyzwolenie przez psychikę potężnych energii uzdrawiania.
Drzewo – przez Junga było uznawane za archetyp jaźni. Oznacza samoodnawiające się życie, zakorzenienie, solidność i trwałość, śmierć i odrodzenie. Jeżeli drzewo wyrasta poza brzeg mandali oznaczać to może dążenie by wyrosnąć poza stare ograniczenia. Odkryte korzenie mogą oznaczać brak poczucia bezpieczeństwa. Może to też sugerować zdrowotne kłopoty z nogami. Bezlistne drzewo może wskazywać na okres uśpienia, drzewo bogato ulistnione o wielu konarach na dobre kontakty z innymi ludźmi. Drzewa z owocami lub kwiatami często są rysowane przez matki wychowujące dzieci. Złamane gałęzie lub dziuple kierują uwagę na zapomniane rany.
ĆWICZENIE – MALOWANIE MANDALI
Zgromadź potrzebne materiały ...np. blok rysunkowy formatu A3, farby, kredki, ołówki, pastele, pędzle, kubeczki na wodę, woda tak, aby były pod ręką.
Opis ćwiczenia
- Wycisz się – skup się. Zalecana jest cisza aczkolwiek możesz próbować malować pod wpływem muzyki. Jeżeli chcesz malować mandalę w grupie – co jest możliwe - to uczestnicy tej praktyki w miarę możliwości nie rozmawiają ze sobą w czasie jej trwania.
- Zamknij oczy i weź kilka głębokich, rozluźniających oddechów. Może być tu pomocna praktyka relaksacji czy medytacji. Niezależnie czy w czasie wyciszenia siedzisz czy leżysz miej pod ręką materiały do malowania / rysowania mandali.
- Wyobraź sobie koło swojego życia od samego początku - kiedy tylko sięgasz pamięcią – aż do chwili obecnej. Nie kombinuj, nie zakładaj co chcesz narysować, nie planuj – twoja aktywność ma być spontaniczna.
- Po otwarciu oczu namaluj to, co zobaczyłeś oczami swojej wyobraźni . Jeżeli jest to dla ciebie zbyt trudne, możesz stworzyć mandalę wyrażającą po prostu twój stan obecny.
- Nie oceniaj własnej lub cudzej mandali – to nie konkurs plastyczny i talent jako taki nie ma tu nic do rzeczy!
- Odpowiedz sobie na 4 pytania: jaki smak, jaki zapach, jaki dźwięk, jaki ruch ma twoja mandala? Jest to istotne, gdyż pomaga maksymalnie wzbogacić doświadczenie mandali.
- Jeśli jesteś w grupie podziel się swoimi odczuciami / skojarzeniami jakie powstają w tobie w kontakcie a mandalami innych osób. Posłuchaj jakie odczucia / skojarzenia budzi u innych osób twoja mandala.
- Użyj swojej gotowej mandali jako przedmiotu do koncentracji podczas medytacji. Wsłuchaj się w jej przekaz. Może zainspiruje cię ona do namalowania następnej mandali?
O autorce: Katarzyna Plucińska, arteterapeutka i artysta plastyk, w swej pracy zawodowej zajmuje się aktywnie artoterpią wykorzystując min. pracę z mandalą jako narzędziem oddziaływania terapeutycznego.
BIBLIOGRAFIA
1. Fincher S. F., Kreatywna mandala, Wydawnictwo Ravi, Łódź 1994
2. Guze J., Na tropach sztuki, Nasza Księgarnia, Warszawa 1982
3. Hammond L.C., Gantt L.,Using art. in counselling: ethical Considerations, Journal of Counselling & Development, Summer 1998, Vol.76, Issue3, p271,6p
4. Jung C.G., Mandala. Symbolika człowieka doskonałego, BRAMA, Poznań 1993
5. Lurker M., Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994
6. Neihardt J. (red.), BlackELK Speaks, University of Nebraska Press, Lincoln 1961
7. Oster G., Gould P., Rysunek w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000
8. Synder B. A., Expresive Art. Therapy Techniques: Healing the soul through creativity Journal of Humanistic Counseling, Education & Development, Dec97, Vol. 36, Issue2, p74, 9p
9. Zalewska D. (red), Kultura i terapia. Doświadczanie wartości Wydawnictwo International Institute of Powerty, Wrocław 1996